Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde yaşadığını bildiğimiz Kâtip Salih Efendi, Camcı İrfan, Rıza Efendi, Tophaneli Hafız Efendi, Şerbetçi Emin, Yorgancı Abdullah, Peder Mustafa Efendi ve daha birçok hayâlî Karagöz ve Hacivat'a sesleriyle, nefesleriyle can vermişlerdir.
Sen kimsin?
Ben senin yengenim.
Ha?
Yengen.
Allah Allah. Yelli yelli. (I am not sure about the "yelli yelli" part. It doesn't mean anything. It may be related to an old usage.)
E öteki?
O da senin görümcen.
O da örümcek ağı.
Evet. Şey, görümcen.
Senin adın ne?
Benim adım Cemalifer.
Şimendifer mi?
Hayır, Cemalifer.
Onun adı ne?
Dilruba.
Ha?
Dilruba.
Deli kurbağa.
Karagöz, ışık geçiren, "mermerşahi" adı verilen beyaz patiskadan bir perdede oynatılır. Bu perde, genellikle 180'e 100 cm boyutlarındadır. (180 cm x 100 cm) Dört yanını koyu renkli başka bir kumaş çevreler. Arka tabanında ise çerçeveye iple tutturulmuş peş tahtası bulunur. Perdeyi aydınlatan ışık kaynağı buraya yerleştirilir. Karagöz, tek sanatçının gösterisidir. Bununla birlikte, "hayâlî" adı verilen ustaya yardım eden bir çırak vardır. Perdenin hazırlanmasından ve tasvirlerin sıraya konmasından çırak sorumludur. Çırağın yardımcısına da "sandıkkâr" adı verilir. Oyunlarda şarkıları, türküleri söyleyenlere ise "yardak" denir. Bugün ise çırağın işlerini yapanlar "yardak" olarak anılmaktadır.
Karagöz oyunu, "göstermelik" adı verilen çoğunlukla oyunla ilgisi olmayan sabit bir tasvirin perdedeki görüntüsü ile başlar. Göstermelik, izleyiciyi oyunun kurmacasına hazırlar ve onlarda ilgi uyandırır. Kedi, saksı, hayat ağacı, limon ağacı, kalyon gibi görüntülerden oluşan göstermelik, narekenin zırıltısı eşliğinde perdeden kaldırılır. Hacivat, defin vurumuna uygun hareketlerle perdenin solundan girer ve bir semai söyler. "Hay hak!" nidalarıyla perde gazelini okur. Perde gazelleri, dünyanın geçiciliği, dış görüntüye aldanmayıp onun ardındaki gerçekleri görmenin gerekliliği üzerine öğütler verir.
"Hay hak! Perde kurduk. Işık yaktık! Gösterimiz gölge, hayal. Gerçeğin aynasıdır bu. Sanılmaya martaval."
Karagöz ile Hacivat'ın birbirlerini yanlış anlamalarından oluşan gülünç bölüme "muhavere" adı verilir. Muhavere bölümü, asıl oyundan bağımsızdır. Oyunda bir olayın anlatıldığı bölüm ise "fasıl" olarak adlandırılır. Karagöz ile Hacivat'ın kıyafet değiştirdiği, oyunun içeriğine göre Zenne, Çelebi, Tuzsuz Deli Bekir, Efe , Külhanbeyi, Bolulu, Kayserili, Arap ve Yahudi gibi tiplerin perdede göründüğü bu bölüm, oyunun en uzun bölümüdür. Karagöz oyunları bu bölümdeki oyunun adıyla anılır: Karagöz'ün Çobanlığı, Sünnet, Salıncak, Cazular, Cincilik gibi.
A: Ne oldu bizim koyunlar?
B: Ama efendim. Bak, ormanda koyunları götürürken kurt yedi.
C: Şimdi ne olacak?
B: Efendim, olacağı şu. Ben ormanda funda toplamaya gittim. Borcumu ödemek için, size borcumu ödemek için pazarda...
C: Ee?
B: Bu sefer de bir gömü buldum.
C: Sonra?
B: O gömünün içi altın dolu. Ben, efendime söyleyeyim, altınları almadım. Allah, mağarada yaşayan köy kurdunun ayağına kısmetini verdi.
C: Evet?
B: Elbet benim de kısmetimi verir.
Bu bölümün sonunda, Karagöz ve Hacivat asıl kıyafetlerini giyerek perdeye geri dönerler. Karagöz Hacivat'ı döver.
H: Aman Karagöz'üm. Geçmiş olsun.
K: Allah iyiliğini etmesin.
H: Aman Karagöz'üm. Nedir bu işler?
K: Kafanı kırsın geyiklerle keşişler.
H: Yıktın perdeyi eyledin viran. Varayim sahibine haber edeyim heman.
Aman Karagöz'üm unutma. Akşama oyuna geç kalma.
Bir geldim cihana. Gayrı gitmem başka yana. Ne ağaç bırakırım, ne ot. Hepsini yerim.
Televizyonda Ramazan ayında ve çocuk yapımlarında Karagöz oyununa çokça yer verilmektedir. Özellikle "Göktaşı" programında kukla ve Karagöz sanatçısı Haluk Güce ile Karagöz ve Hacivat çocuklara tanıtılmaya, geleneksel olanla günlük yaşam arasında bağ kurulmaya çalışılmıştır.
Alpay Ekler, gençlere tasvir yapımını öğreten atölye çalışmalarını da düzenli olarak yürütüyor. Bu gençler, yaptıkları tasvirlerle Karagöz oynatmanın ilk adımlarını atmaya çalışıyorlar.
Ay sen gıdı, gıdı da gel! Gel! Gel!
Yavrum gıdı, gıdı da gel!
Eller sarar ah yüreğime,
Dert olur, dert olur!
Ooof! Hay, Hak! Gerçi bir tasvirdir ama, pür edadır perdemiz. Hikmet-i amiz, sefa rahat fezadır perdemiz.
Ben Hacivat. Arkadaşım Karagöz'le seyredin sizler bizi. Sultan Orhan'dan beri perdesinde suretleri. Bin bir hayal döner ise, selamlarız bizler sizi. Efendim, hoş geldiniz! Sefalar getirdiniz!
-Hoş bulduk!
Isfahan'da bir ku.....
Sevgili seyirciler, mini mini yavrular! Her ne kadar kusur ettikse affola! Haneleriniz neşeyle dola! Allah'a ısmarladık efendim. Sağ olun! Var olun!
Sana teşekkür ediyorum...!